Związkowy Ośrodek Dokumentacji powołany został do życia przez Prezydium Zarządu Regionu Ziemi Łódzkiej NSZZ “Solidarność”, decyzją nr 3 z 8 stycznia 1999 roku, jako placówka dokumentacyjna i naukowo-badawcza Zarządu Regionu. Kierowanie pracami Ośrodka Prezydium powierzyło Henrykowi Marczakowi – inicjatorowi jego utworzenia.

Zadania Ośrodka

Do zasadniczych zadań naszej placówki należą: pozyskiwanie i gromadzenie materiałów źródłowych do historii “Solidarności” w regionie, prowadzenie prac naukowo-badawczych na bazie zgromadzonych materiałów, opracowywanie i wydawanie publikacji, a także organizowanie ekspozycji i praca dydaktyczna

Siedziba Związkowego Ośrodka Dokumentacji znajduje się w Biurze Zarządu Regionu ZŁ w Łodzi przy ul. Kamińskiego 18.

Zbiory Ośrodka

Podstawą zbiorów Ośrodka były zgromadzone przed jego powstaniem zbiory utworzonej przy ZR biblioteki im. prof. Lutyńskiego oraz kolekcja przekazana przez Henryka Marczaka. Doszły do tego materiały, w znacznie mniejszych ilościach, ofiarowane lub przekazane w depozyt przez działaczy “Solidarności”. Do czasu utworzenia Ośrodka były one przechowywane w siedzibie Biura Zarządu Regionu przy ul. Kamińskiego 18. Od momentu utworzenia Ośrodka napływają dalsze spuścizny od działaczy NSZZ “Solidarność” w regionie, w ograniczonym zakresie dokonywane są też zakupy materiałów źródłowych.

Ośrodek jest placówką dysponującą najbogatszymi i najbardziej zróżnicowanymi gatunkowo zbiorami źródeł do dziejów “Solidarności” Ziemi Łódzkiej. Dla wielu ofiarodawców jest jedyną placówką, do której godzą się przekazać swe pamiątki i zbiory. To bardzo mocno uzasadnia potrzebę istnienia placówki związkowej.

Można wyróżnić cztery okresy, z których pochodzą zbiory Ośrodka: okres przedsierpniowy – do sierpnia 1980 roku, okres tworzenia “Solidarności” – od września 1980 do 12 grudnia 1981 roku, okres podziemnej działalności “Solidarności” – od 13 grudnia 1981 do 1989 roku i w końcu okres działalności związku po jego ponownej rejestracji w 1989 roku.

Szczątkowe przekazy z okresu przedsierpniowego ocalały w przejętych przez Ośrodek materiałach z Komisji Zakładowych. Materiałem rękopiśmiennym pośrednio dotyczącym tego okresu jest księga wpisów z wystawy w „Poltexie” z 1981 r. poświęcona wydarzeniom poznańskiego czerwca 1956 r. W zbiorach Ośrodka posiadamy także pojedyncze druki zwarte związane z tym okresem.

Przekazy dokumentowo-aktowe z lat 1980-1981 zostały w przeważającej ilości zniszczone. W Ośrodku posiadamy kilka teczek, wśród których najcenniejsze to: „Informacje i sprawozdania z zebrań MKS „Solidarność” Ziemi Łódzkiej od 21.11.1980 do 7.03.1981” i skoroszyt: „Walne zebranie delegatów. Stenogram” (5 grudnia 1981). Dwadzieścia jeden teczek liczy zbiór akt przejętych częściowo przez władze bezpieczeństwa w grudniu 1981 r., a w części pochodzących z późniejszych konfiskat dokonywanych przez Służbę Bezpieczeństwa, a zwróconych przez Komendę Wojewódzką Milicji Obywatelskiej w 1990 r. Część z tych teczek zawiera prasę, druki i maszynopisy powielane, inne – unikatowe materiały archiwalne, np. “Spis sekcji regionalnych i wykaz ilościowy członków „Solidarności” łódzkich zakładów pracy”.

Wśród zbiorów Ośrodka licznie występują druki i maszynopisy powielane do użytku wewnątrzzwiązkowego: instrukcje, sprawozdania, informacje. Posiadamy kompletne lub niemal kompletne zbiory druków zwartych i prasy tego okresu. Wśród nich jest kilkadziesiąt broszur i książek wydanych przez Zarząd Regionu. Znajdują się tu dwa komplety podstawowego tytułu prasowego w regionie „Solidarność Ziemi Łódzkiej” wraz z licznymi dodatkami nadzwyczajnymi, specjalnymi i okolicznościowymi, w tym także dodatek pt. „Poglądy” (z podtytułem: „Biuletyn Informacyjny Szkół Wyższych i Instytucji Naukowych”) wydawany od grudnia 1980 r. do końca listopada 1981 r. Innym ważnym, niemal kompletnie zachowanym tytułem jest „Solidarność z Gdańskiem”, pismo deklarujące współpracę z niezależnym ruchem związkowym, wydawane w zakładach im. J. Marchlewskiego, wychodzące od 22 września 1980 r. do 17 września 1981 r. Ośrodek posiada także wiele innych pism z tego okresu, wydanych nie tylko przez „Solidarność”, ale także i inne ugrupowania.

Cennym i ciekawym materiałem jest kolekcja plakatów z tego okresu.

Posiadamy wiele fotografii z okresu tworzenia „Solidarności”. Posiadamy także dokumentację filmową z l Zjazdu Krajowego NSZZ „Solidarność” na taśmie 35 mm.

W Ośrodku zgromadziliśmy liczne druki zwarte z okresu podziemnej działalności „Solidarności” pochodzące z różnych wydawnictw. Posiadamy bogatą gamę tytułów prasowych wydawanych w konspiracji w tym okresie.

Posiadamy druki ulotne różnej wielkości i objętości (na ogół jednokartkowe), zarówno ulotki o specyficznie łódzkim charakterze, jak i ulotki rozprowadzane w Łodzi, ale niekoniecznie związane z nią pochodzeniem czy treścią.

Ośrodek dysponuje pokaźną kolekcją plakatów z okresu stanu wojennego: wydane w regionie oraz ogólnopolskich, które dotarły na obszar regionu.

Osobną, interesującą grupą źródeł, znajdującą się w naszych zbiorach, są znaczki pocztowe – materiały o charakterze filatelistycznym, wprowadzane do obiegu pocztowego lub (i) kolekcjonerskiego. Interesujący materiał stanowią banknoty – bilety Narodowego Banku Polskiego z naniesionymi stemplami, a także ich naśladownictwa.

W zbiorach Ośrodka przechowujemy (czasami jako depozyty) różnorodne muzealia z tamtego okresu. Należą do nich sztandary nie istniejących już Komisji Zakładowych, proporczyki, chusty, chusteczki i makatki – często jako pamiątki internowań. Imponujący ilościowo jest zbiór odznak i znaczków do przypinania z lat 1980-2000. Jego pokaźną częścią są odznaki z lat 1981-1989. Materiały fotograficzne weszły do zbiorów Ośrodka jako fragmenty spuścizn przekazanych przez działaczy lub jako depozyty. Część została zakupiona wraz z innymi materiałami źródłowymi. Ofiarodawcą największego zbioru fotografii, pochodzących z lat 1980 1992, jest Andrzej Słowik, pierwszy przewodniczący łódzkiej “Solidarności”.

Posiadamy, skromne ilościowo, choć interesujące, materiały pochodzące z zagranicy (Australia, Francja). Należą do nich, związane z ruchem solidarnościowym, prasa polonijna oraz fotografie z demonstracji i głodówek.

Posiadamy też nagrania dźwiękowe – kasety magnetofonowe drugiego obiegu, nagrania o charakterze popularnym i satyrycznym (teksty satyryczne, piosenki, kuplety). Niektóre z nich wyprodukowano w Regionie, inne pochodzą spoza Regionu. Stosunkowo znaczna część zbiorów Ośrodka pochodzi z okresu ostatniego. Składają się na nią wydawnictwa prasowe, druki zwarte oraz materiały rękopiśmienne pochodzenia kancelaryjnego z niektórych komórek związku, które zaprzestały działalności. Ośrodek przechowuje pełną, zachowaną dokumentację Wojewódzkiego Komitetu Obywatelskiego z 1989 r., a ponadto niektóre materiały NZS. Pokaźnych rozmiarów spuściznę stanowią materiały Biura Poselskiego z lat 1989-1993. Z początku lat 90. pochodzi zbiór kaset video z Komisji Zakładowej w zakładach “Poltex”. Ośrodek dysponuje też kompletem prasy i druków zwartych wydawanych przez Zarząd Region Ziemi Łódzkiej.